Straatnamen als spiegel van de geschiedenis
In een reeks van tien artikelen willen we nagaan welke herinneringen aan de Eerste Wereldoorlog er in Berlijn in stand worden gehouden in de vorm van straatnamen.

Straatnamen vormen een spiegel van de historie. Ze houden de herinnering in stand aan personen en gebeurtenissen uit het verleden. Maar ook verraden diezelfde straatnamen de voorkeur van de machthebbers van het moment. En dat maakt de spiegel soms tot een lachspiegel, waarop ook nog eens ernstige slijtplekken kunnen zitten. Het beeld van het weerspiegelde verleden wordt daardoor wel eens fragmentarisch, onscherp en karikaturaal vervormd. Dat geldt zeker voor Berlijn.
 

Straatnamen weerspiegelen de visie van de machthebbers op de geschiedenis. Op deze foto uit de jaren ’70 kijkt een Oost-Duitse grenswacht uit over het kruispunt van de Waldemarstrasse met de Legiendamm, die doodloopt op de muur. De Legiendamm in Berlijn – Kreuzberg heette eerder Luisenufer (tot 1937) en Kösterdamm (tot 1947). Luise was een Pruisische koningin, Köster een nazi en Legien een sociaaldemocratisch vakbondsman.

Berlijn, metropool met een hectische geschiedenis
Berlijn is een fascinerende stad en hard op weg weer een metropool te worden, zoals het ooit was. De stad is zich na de val van de muur in 1989 in razend tempo gaan ontwikkelen en die dadendrang is nog steeds niet tot stilstand gekomen. Het ene megabouwproject volgt het andere op, waarbij gedurfde architectuur niet geschuwd wordt. Stedentrips naar Berlijn zijn immens populair en een studiereis naar de Duitse hoofdstad staat tegenwoordig op de agenda van elke middelbare school. En terecht. Er is in Berlijn veel te zien en te beleven.

Geen stad in Europa is zo getekend door de grote gebeurtenissen van de 20e eeuw als Berlijn. De verwoestende bombardementen in de Tweede Wereldoorlog, de verovering en plundering door de Russen, de na-oorlogse wederopbouw van vooral het westelijk stadsgebied, de deling van de stad tijdens de Koude Oorlog in een communistisch en een kapitalistisch deel, de muur die een volkomen gescheiden ontwikkeling van Oost- en West-Berlijn teweegbracht en de val van diezelfde  antifaschistische Schutzwall bijna veertig jaren later, hebben het zicht verduisterd op de periode van het Duitse Keizerrijk dat onderging in de Eerste Wereldoorlog.

Uitingen van nazisme, militarisme en monarchie verwijderd uit het straatbeeld
Na de Tweede Wereldoorlog zwoeren de beide nieuwe Duitslanden, de Bondsrepubliek Duitsland (BRD) en de Duitse Democratische Republiek (DDR), het fascistische verleden af. In Berlijn, evenals elders, werden monumenten van de nazicultuur verwijderd, als ze al niet verwoest waren door het oorlogsgeweld.

Vooral de communistische DDR nam geen halve maatregelen. Niet alleen overblijfselen die aan het Derde Rijk herinnerden werden vervangen, maar ook herinneringen aan het vroegere Pruisische militaristische en monarchistische verleden werden nogal rigoureus uit de stad verwijderd.

Ook het straatnamenbestand werd in overeenstemming gebracht met de heersende ideologie. In het begin van de jaren vijftig werden in Oost-Berlijn veel onwelgevallige straatnamen vervangen. De nieuwe namen verwezen veelal naar slachtoffers van de nazi-dictatuur of van mensen uit het communistische verzet (wat trouwens vaak op hetzelfde neerkwam).

De Schlossplatz kort na 1900 met links het keizerlijk paleis, rechts de Marstall en op de achtergrond de toren van het Rote Rathaus.

Een berucht staaltje van de afrekening met het Pruisische monarchistische verleden was de afbraak van het, in de oorlog weliswaar zwaar beschadigde, keizerlijke paleis om plaats te maken voor de foeilelijke Palast der Republik met z’n oranje glazen wanden.

Op dit moment slaan de sloophamers dit pronkjuweel van de voormalige DDR in elkaar, om op dezelfde plaats een complex van kantoren en hotels te laten verrijzen verpakt in de gereconstrueerde façades van het keizerlijke paleis, dat hier ooit stond. Tempora mutantur...

De voormalige Schlossplatz (nu Rathausstrasse) anno 2005. Links de Palast der Republik al in desolate toestand, maar nog voor de eigenlijke demontage. Rechts de Marstall en in het midden de toren van het Rote Rathaus. Linksboven is nog net de bol van de Fernsehturm aan de Alexanderplatz te zien.

In het westelijk deel van de stad verdwenen na de oorlog de straatnamen van het fascistische verleden eveneens in rap tempo. Bij de militaristische namen uit het verdere verleden werd nogal eens een ander vervangingstempo gehanteerd, terwijl straten genoemd naar telgen uit het Pruisische vorstenhuis Hohenzollern hier veelal ongemoeid werden gelaten.

Berlijnse straatnamen die herinneren aan de Eerste Wereldoorlog
Ondanks de zuiveringen, die vooral in Oost-Berlijn, maar ook in het westelijke deel van de stad plaatsvonden, zijn in het stratenplan van het hedendaagse Berlijn nog opmerkelijke verwijzingen naar de Eerste Wereldoorlog te vinden. Sommige straatnamen in deze bruisende stad herinneren, soms tegen wil en dank, aan die hectische periode van de Duitse geschiedenis.

Van een Zeppelinplatz of zelfs een Kruppstrasse hoeven we dan nog niet direct vreemd op te kijken, maar genoeg andere straatnamen doen ons soms toch de wenkbrauwen optrekken van verbazing. Er blijken zelfs na de Tweede Wereldoorlog nog straatnamen toegekend die de herinnering aan de Eerste Wereldoorlog terugroepen. Veel consistentie lijkt er niet aanwezig in het Berlijnse straatnamenbeleid.

Berlijn met de belangrijkste stadsdelen. Niet alle stadsdelen zijn ingetekend. Zo ontbreken bijv. Friedrichshain en Prenzlauer Berg, resp. ten oosten en noord-oosten grenzend aan Mitte. (Klik op de plattegrond of hier voor een grote kaart)

Aan de hand van hedendaagse Berlijnse straatnamen worden in de volgende acht artikelen, episoden uit de geschiedenis van de Eerste Wereldoorlog gereconstrueerd. Dit levert merkwaardige verhalen en interessante portretten op en geeft tevens een inkijkje in het onnavolgbare Berlijnse beleid met betrekking tot de naamgeving van straten.