naar homepage



Het portaal van het Berlijnse paleis van de Hohenzollern waar ooit de Eerste Wereldoorlog werd afgekondigd

door Eric R.J. Wils


Portaal IV van het Berlijnse Stadtschloss van de Hohenzollern
Midden in Berlijn, in de stadswijk Mitte, bevond zich op een eilandje gevormd door de rivier de Spree en zijn zijtak de Kupfergraben het hart van het voormalige Duitse Tweede Keizerrijk. Daar stond eeuwenlang het Stadtschloss van de sinds 1871 keizerlijke familie Hohenzollern, een omvangrijk vierkant gebouwencomplex voorzien van een toren met koepel aan de westkant.

Ten noorden van het paleis lag en ligt nog steeds een groot plein, de Lustgarten, met daarop de imposante dom van Berlijn. Zoals in zoveel oude hoofdsteden van Europa stonden de symbolen van de wereldlijke en de geestelijke macht dicht bij elkaar.

De noordelijke vleugel van het paleis was voorzien van een portaal (portaal IV genoemd; zie foto) dat uitzag op de Lustgarten. Het balkon op de tweede verdieping van dit portaal was daardoor bij uitstek geschikt om grote volksmassa’s toe te spreken door de keizer, zoals ook op 31 juli 1914 bij het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Als stenen spreken konden zou dit balkon heel wat te vertellen hebben.

 
Portaal IV van het Berlijnse Stadtschloss

Het begin van de Eerste Wereldoorlog
Over de rol van keizer Wilhelm II bij het ontstaan van de Eerste Wereldoorlog wordt door historici nog steeds fel gedebatteerd. Wilhelm II kon in zijn toespraken soms sterk overdrijven en al improviserend de meest oorlogszuchtige taal uitslaan. Of hij dat allemaal letterlijk meende is natuurlijk een andere vraag. Nadat de Duitse politici en militairen hadden besloten dat er geen andere uitweg meer was werd op 31 juli 1914 de mobilisatie afgekondigd.

Balkonrede van keizer Wilhelm II op 31 juli 1914

Toen het besluit eenmaal genomen was deed Wilhelm II vervolgens wat van een vorst verwacht mocht worden. Vanaf portaal IV van het Berlijnse Stadtschloss sprak hij de verzamelde en enthousiaste menigte toe. Honderdduizenden hadden zich voor het paleis op de Lustgarten verzameld. Vanaf deze plaats deed hij dat nogmaals op 1 augustus 1914, daarbij de Duitsers oproepend hun verschillen te vergeten en als een eenheid ten strijde te trekken: ‘Ich kenne keine Parteien und auch keine Konfeßionen mehr; wir sind heute alle deutsche Brüder und nur noch deutsche Brüder’. (Klik hier om de teksten van deze toespreken te lezen.)

Deze balkonreden vormden voor Duitsland het startschot van de oorlog, waarbij de toegestroomde menigte er nog van uit ging dat die in enkele maanden voorbij zou zijn met als resultaat een klinkende Duitse overwinning. Groot was dan ook de ontnuchtering van de ruim vier jaar lange strijd, die in november 1918 een einde maakte aan het Duitse Tweede Keizerrijk.

De revolutie van 1918
In het najaar van 1918 werd het de Duitsers duidelijk dat zij de oorlog aan het verliezen waren. Het tot dan toe zo volgzame Duitse volk, dat tal van ontberingen had geleden, begon zich te roeren en keizer Wilhelm II voelde zich niet veilig meer in Berlijn. Op 29 oktober 1918 verliet hij de stad en vertrok naar het militaire hoofdkwartier te Spa om nooit meer naar zijn Stadtschloss terug te keren.

In de chaotische toestand van die dagen riep Philipp Scheidemann, de plaatsvervangend voorzitter van de sociaal-democratische partij (SDP), staande in een raam van de Reichstag op 9 november 1918 de socialistische republiek uit. Aan het eind van de middag van dezelfde dag bereikte Karl Liebknecht, de voorman van de radicaal links georiënteerde socialisten (USDP), het Stadtschloss.

Vergezeld van een honderdtal matrozen van de zogenoemde Volksmarinedivision bezette hij het paleis. Vanaf het balkon van portaal IV hield hij een toespraak tot zijn aanhangers met leuzen als ‘De dag der vrijheid is gekomen’, ‘Ik roep de vrije socialistische republiek Duitsland uit’ en ‘Op deze plaats zal nooit meer een Hohenzollern staan’. Wat de laatste leuze betreft had hij gelijk, want Wilhelm II deed afstand van de keizerlijke macht en week uit naar Nederland op 10 november 1918.

Omdat rijkskanselier Friedrich Ebert en zijn mede sociaal-democraten van de SDP niets voelden voor een revolutie zoals in Rusland had plaatsgevonden werd een verbond gesloten met het leger. Een handeling die als de verraden revolutie de geschiedenis is ingegaan. Op 24 december 1918 vond er een confrontatie plaats tussen de matrozen van de Volksmarinedivision en de regeringstroepen. Het paleis werd onder vuur genomen en raakte zwaar beschadigd. De matrozen weken uit naar andere gebouwen. Van het gedeelte met portaal IV werd een foto genomen die als prentenbriefkaart werd verspreid.

Portaal IV na de revolutie van 1918

De door Karl Liebknecht en zijn medestrijdster Rosa Luxemburg gepredikte revolutie liep op niets uit en tijdens de zogenoemde Spartakus-opstand werden beiden op 15 januari 1919 vermoord door rechtse officieren. Het zou 30 jaar en een nieuwe wereldoorlog duren voordat de door Karl Liebknecht gepredikte socialistische staat, onder de naam Deutsche Demokratische Republik (DDR), eindelijk gevormd werd in het deel van Berlijn waar het Stadtschloss stond.

Na de Tweede Wereldoorlog
Na restauratie tijdens de republiek van Weimar werd het voormalige keizerlijk paleis gebruikt voor culturele en wetenschappelijke doeleinden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het door de aanhoudende geallieerde bombardementen op Berlijn nagenoeg verwoest. De foto van de noordelijke gevel met rechts het portaal IV geeft de toestand in het jaar 1947 weer.

Portaal IV na de Tweede Wereldoorlog

Ook de andere historische gebouwen in het centrum van Berlijn hadden grote schade opgelopen. In de jaren vijftig van de twintigste eeuw zou de DDR regering deze gebouwen op fraaie wijze restaureren inclusief de grote dom, het bastion van de kerkelijke aanwezigheid in de socialistische staat. Het restaureren van het voormalige keizerlijk paleis, het symbool van de autoritaire macht en van de onderdrukking van de arbeiders, ging natuurlijk te ver voor de DDR machthebbers.

In 1950 werd de ruïne opgeblazen en de restanten opgeruimd. Het portaal IV werd echter van de ondergang gered. Omdat Karl Liebknecht vanaf dit portaal in november 1918 de socialistische revolutie had uitgeroepen was dit een heilig stuk steen geworden, een icoon van de arbeidersbeweging. In 1964 werd het portaal IV opnieuw gerestaureerd en ingebouwd in het Staatsratsgebäude aan de zuidkant van het voormalige Schlossplatz, dat inmiddels omgedoopt was tot Marx-Engels-Platz.

Op de grote lege plek in het centrum van Berlijn werd door de DDR regering het ‘Palast der Republik’ gebouwd dat in 1976 werd geopend. Na de val van de Berlijnse muur in 1989 werd dit volkspaleis het jaar daarop al weer gesloten. De afgelopen jaren is de bij de bouw gebruikte asbest uit het gebouw verwijderd en anno 2006 wordt het nu volledig gesloopt.

Portaal IV anno 2006
Anno 2006 is het gerestaureerde portaal IV van het Stadtschloss echter nog altijd in volle glorie te bewonderen (zie foto hieronder). In het voormalige Staatsratsgebäude aan het weer tot Schlossplatz omgedoopte plein is sinds februari 2006 de European School of Management and Technology gevestigd.

Portaal IV anno 2006

Walter Ulbricht en de leiding van de DDR zouden zich vermoedelijk in hun graven omdraaien als ze wisten dat het voormalige Staatsratsgebäude nu een van de opleidingsinstituten van het kapitalisme huisvest. Misschien met als schrale troost dat de Karl Liebknecht Strasse, de straat die het Schlossplatz met het Alexanderplatz verbindt, zijn naam heeft mogen behouden.

De verwachte situatie in 2015
Er zijn vergevorderde plannen om het Stadtschloss weer op te bouwen, althans de buitenkant ervan, en het gebouw zal dan de naam Humboldt-Forum krijgen. De foto hieronder toont de animatie van de noordelijke gevel gezien vanaf de Lustgarten, met links het portaal IV en rechts de koepel van het paleis. Het Humboldt-Forum moet een plaats worden voor de dialoog en de verzoening van de culturen van de wereld. Dat klinkt allemaal erg idealistisch en dat voor een plaats met zulk een beladen geschiedenis.

Portaal IV in het in 2015 te realiseren Humboldt-Forum

In 2015 zal het forum gereed moeten zijn, dus ongeveer 100 jaar nadat keizer Wilhelm II de Duitse mobilisatie aankondigde en Duitsland de Eerste Wereldoorlog inging, kan deze scène nog een keer nagespeeld worden. Het lijkt echter uitgesloten dat een nazaat van de keizer het Duitse volk vanaf het balkon van het nieuwe portaal IV nogmaals zal oproepen tot een oorlog. Maar misschien mag een nazaat een oproep doen om de culturen van de wereld te verzoenen, wat heden ten dage ook geen eenvoudige zaak is. Dan zou een Hohenzollern toch nog de woorden van Karl Liebknecht kunnen logenstraffen.

Geraadpleegde literatuur
Berlin, Reise in die Geschichte, Schauplätze der Vergangenheit, Dortmund, 1991.
Carl-Georg Böhne und Kristian Ludwig, Das Stadtschloss, Berlin, 1998.
Otto Friedrich, Voor de zondvloed. Berlijn in de jaren twintig, Baarn, 1978.
Sebastian Haffner, De verraden revolutie 1918-1919, Weesp, 1983.


  naar homepage