Schilderij: Nachtelijke aanval op de Mort Homme 1916

Korte inleiding
Het schrijven van gedichten was aan het einde van de 18e en het begin van de 19e eeuw wijdverbreid onder de betere standen. Meestel schreef men prachtig rijmende verzen in een strak metrum over de grote dingen des levens. Liefde, geloof en dood waren favoriete onderwerpen. Het in onze ogen verheven taalgebruik, de vaak wat lachwekkend aandoende rijmdwang en het geforceerde en clichématige gebruik van symboliek (het stikt in dit soort gedichten letterlijk van de rode rozen en de kerkhofmuren) maakt deze poëzie vaak onverteerbaar voor de hedendaagse lezer.

Toen de Eerste Wereldoorlog op 4 augustus 1914 uitbrak werd een onuitputtelijke inspiratiebron aangeboord. Het leek alsof iedereen die de pen vast kon houden dit onderwerp ter sprake wilde brengen. Het bekende Engelse dagblad The Times ontving vanaf het begin van de oorlog gedurende lange tijd meer dan 1.200 (!) gedichten per week. Deze stroom gedichten heeft onvergetelijke poëzie voortgebracht geschreven door o.a. de Engelse auteurs Friedrig Sassoon, Rupert Brooke, Edmund Blunden, Wilfred Owen en door minder bekende Duitse auteurs als bijvoorbeeld Georg Trakl, August Stramm en Ernst Stadler. En wie kent niet het beroemde gedicht  In Flanders Fields van John McCrae, dat inmiddels tot de klassieke literatuur wordt gerekend.

Zoektocht
Heeft het Nederlandse taalgebied ook 'oorlogspoëzie' opgeleverd? Een korte zoektocht brengt enige namen tevoorschijn. Allereerst noem ik hier Paul van Ostaijen. Hij schreef onder andere: 'Aan een moeder (haar zoon viel op het slagveld)' waarin hij zijn afschuw uitspreekt over de zinloze oorlog. Later verscheen het gedicht 'De obus over de stad', een tekst over de bezetting van België met een, voor die tijd, opvallende, moderne typografische vormgeving.

In Nederland publiceerde Theo van Doesburg in 1915 zijn 'Soldatenverzen'. Dit waren niet zozeer anti-oorlogsgedichten maar gedichten die in een vooruitstrevend typografische vormgeving het kazerneleven tijdens de mobilisatie in Nederland weergaven. Agnita Feis, de eerste echtgenote van Theo van Doesburg, wijdde maar liefst een gehele dichtbundel aan de Eerste Wereldoorlog onder de titel: 'Oorlog. Verzen in Staccato' (1915).

Schilderij: Franse aanval bij Verdun 1916 (Thiriat)

Ik noem verder nog een tekst van het lied met de titel 'Achter in het stille klooster' dat vooral bekendheid kreeg door de hartbrekende wijze waarop het in de zestiger jaren vertolkt werd door de Zangeres zonder Naam. De inhoud van dit lied is typerend voor die tijd: moeder klopt aan de poort van het klooster: Ligt mijn zoon hier zwaar gewond soms - Ik zou zo gaarne tot hem gaan. Zuster zegt: uw zoon hij is niet meer - gestorven voor zijn vaderland en eer. Moeder verkiest dan ook de dood. Hoe dit gebeurt wordt niet duidelijk maar uiteindelijk rusten zij samen onder één steen.

Ook een bekend liedschrijver als Koos Speenhoff ontkwam niet aan de tijdgeest. Hij schreef compleet met pianopartij het schone 'Minneliedje van een Engelsche Krijgsgevangene'. De inhoud ligt voor de hand: Engelsche soldaat wordt, nadat hij in Nederland is gekomen na jarenlange krijgsgevangenschap, verliefd op Hollandse Aal. En, het spreekt vanzelf, Aaltje wordt ook smoor op Tommy. Dit vers moet beslist beschouwd worden als de voorloper van het na de tweede wereldoorlog zo bekend geworden lied 'Trees heeft een Canadees'. (Voor de liefhebbers heb ik, op aanvraag, uiteraard een kopie van dit vers beschikbaar.) Verder kunnen we denken aan cabaretteksten uit die tijd en aan liedteksten voor militairen van wie verwacht werd dat zij tijdens de marsen uit volle borst vaderlandse liederen zongen Wat denkt u van de volgende tekst: 'Wij zijn neutraal en houen van vrêe, Wij blijven neutraal , al vechten wij mee!' 

Vergetelheid
Zonder twijfel moeten er veel meer gedichten en liederen zijn verschenen die de Eerste Wereldoorlog als onderwerp hebben. Voor zover ik weet, vanuit een redelijke belangstelling voor de Nederlandse poëzie, heeft geen enkele hiervan de tand des tijds overleefd. Dit is begrijpelijk vanwege het tijdgebonden karakter van het onderwerp. Toch moeten er in die tijd tientallen misschien wel honderden teksten zijn geschreven door bekende en minder bekende Nederlandse auteurs. Op boekenplanken en op zolders zullen nog tientallen publicaties liggen die ten prooi vallen aan de vergetelheid als er verder niets gebeurt. Dat zou buitengewoon jammer zijn want gedichten en liedteksten vormen immers een spiegel van hun tijd!

Reddingsactie
Laten we daarom een reddingsactie starten: ontruk deze uitingen van cultuur aan hun duister bestaan. Stuur mij uw vondsten of kopieën hiervan. Vermeld daarbij als dat mogelijk is titels, literatuurverwijzingen en bijzonderheden omtrent de auteur et cetera. Op termijn moet het mogelijk zijn een bloemlezing samen te stellen van de mooiste teksten. Vooruitlopend hierop zal ik een internetpagina maken, gewijd aan Nederlandstalige oorlogsverzen zodat deze voor iedereen beschikbaar zijn. 

Graag zie ik uw bijdragen tegemoet.

Menno Wielinga 

 

 Homepage|Gedichten|Cabaretliedjes|Soldatenverzen|Jeugdboeken|Literatuur|Diversen